“99 yıllık imtiyazlarla Anadolu’nun kalbine kazma vurmak isteyenler, bugün aynı toprağa dijital zincirlerle sızıyor.”

Chester Antlaşması, sadece bir demiryolu projesi değildi. O bir niyet beyanıydı: Anadolu’yu madenleriyle, ovalarıyla, limanlarıyla, suyuyla ve insanıyla “yönetilebilir bir sömürge” haline getirme arzusunun stratejik planıydı. 1923’te, daha Lozan’ın mürekkebi kurumamışken ABD’nin projeyi TBMM’den geçirmek istemesi, Sevr’in hayaletini başka yüzlerle, başka harflerle geri getirme çabasıydı. Fakat bu ülke, Gazi Mustafa Kemal Atatürk gibi bir iradenin ellerindeydi. O da milletin menfaatlerini Amerikan madeni karşısında satılık görmeyerek bu anlaşmayı tarihin çöplüğüne yolladı.

Ancak bu son olmadı. Geri çekilen sadece yöntemdi. İrade, niyet ve iştah hiç değişmedi.

İsmet İnönü Dönemi ve NATO’ya Giriş

Atatürk’ün vefatından sonra başlayan yeni dönemde, Türkiye Batı’ya adım adım daha fazla angaje edilmeye başlandı. 1952’de NATO’ya giriş, Türkiye’nin artık Batı’nın askeri planlarında bir ileri karakol olarak konumlandırılmasına resmiyet kazandırdı. Bu hamle, görünüşte Sovyet tehdidine karşı güvenlik kalkanıydı, ama gerçekte Anadolu’nun stratejik derinliğini Amerikan askeri üsleriyle işgal etmekti.

NATO’ya girişle birlikte Türkiye’de Amerikan üsleri çoğaldı, subaylar yetiştirildi, istihbarat paylaşımı adı altında tüm savunma omurgası Batı’ya entegre edildi. Chester Projesi’nde silahsız gelen Amerikalılar bu kez asker postallarıyla geldiler. 99 yıllık maden imtiyazı yerine, süresiz üs anlaşmaları ve eğitim protokolleri devreye girdi. Emperyalizm el değiştirmiş, ama hedef değişmemişti: Türkiye’yi kendi menfaatleri doğrultusunda konumlandırmak.

12 Eylül 1980: Amerikan Menfaati İçin Yapılan Darbe

Ve nihayet, Türkiye’nin siyasal haritasını kalıcı olarak dönüştüren bir dönüm noktası: 1980 darbesi. Darbeden önce CIA İstasyon Şefi Paul Henze’nin Washington’a “Our boys did it” (Bizim çocuklar yaptı) diye bilgi geçmesi, her şeyi özetliyordu. Bu sadece bir darbe değildi; Türkiye’nin ekonomik, siyasal ve kültürel egemenliğinin Batı blokuna devredilme operasyonuydu. Chester’ın diplomasiyle alamadığını, 1980 darbesi tankla, copla, eğitim reformuyla, serbest piyasa adı altındaki talanla aldı.

Özal döneminde hızla hayata geçirilen IMF programları, maden sahalarının özelleştirilmesi, tarımın bitirilmesi ve kırsal alanların büyük sermaye gruplarına açılması hep bu zincirin halkalarıydı. ABD destekli neoliberal model, Chester’ın 100 yıl önce tasarladığı ekonomik işgalin dijital ve hukuki versiyonuydu.

Şu an mı? Türkiye’de Chester Hâlâ Yaşıyor

Bugün Chester yok ama onun ruhu her yerde:

• Maden ruhsatları yabancı şirketlerin elinde.
• Enerji ve altyapı projeleri yabancı konsorsiyumlarla yönetiliyor.
• Tarım bitmiş, tohum bile dışarıdan alınıyor.
• Yerli sanayi teşvik yerine boğuluyor, ithalat cenneti haline gelmişiz.
• Askeri bağımsızlık sözde, savunma sistemleri dışa bağlı.

Atatürk, Chester Antlaşması’nı yırtarak Anadolu’ya zincir vurdurtmamıştı. Ama bugün aynı zincir NATO, IMF, Dünya Bankası, AB müktesebatı ve Amerikan stratejik çıkarları eliyle halkın bileğine dolanıyor.

Soru şudur: Türkiye hâlâ bağımsız bir devlet midir, yoksa Chester projesi 100 yıl gecikmeyle dijital dosyalarda mı uygulanıyor?

Chester Projesi’nin Arka Planı

• 1908’de Amiral Colby M. Chester önderliğinde Osmanlı’dan demiryolu, maden ve liman imtiyazları almak için girişimler başladı.
• Bu girişim I. Dünya Savaşı ve Osmanlı’nın çöküşü nedeniyle hayata geçemedi.
• 1923’te, Lozan görüşmeleri sürerken, TBMM Chester Projesi’ni kabul etti. Proje; Anadolu’nun ortasından geçecek demiryolu hattı, petrol ve maden arama hakları gibi çok geniş ayrıcalıklar içeriyordu.

Atatürk’ün Tavrı

1. Lozan’da diplomatik bir koz olarak
   • Atatürk ve hükümeti, Chester Projesi’ni esas olarak Batı’ya karşı bir koz olarak değerlendirdi.
   • Lozan’da Türkiye’nin özellikle kapitülasyonları kaldırma ve ekonomik bağımsızlık konusunda direndiği günlerde, ABD’ye böyle bir imtiyaz verilmiş gibi görünmesi, Avrupa devletlerine karşı “denge politikası” sağlamayı amaçlıyordu.
   • Yani Atatürk, projeyi Türkiye’nin yararına olacak şekilde bir diplomatik araç olarak kullandı.
2. Ekonomik bağımsızlık çizgisinden sapmama
   • Atatürk’ün ekonomik anlayışı, “tam bağımsızlık” ilkesine dayanıyordu.
   • Bu nedenle Chester Projesi’nin yabancıya geniş ayrıcalıklar tanıyan boyutu, aslında Cumhuriyet’in hedeflediği devletçilik ve millî iktisat politikasıyla çelişiyordu.
   • Nitekim proje, kabul edilmesine rağmen uygulamaya konulmadı. Atatürk bu projeyi özellikle Lozan’daki stratejik baskı unsuru sona erdiğinde rasken kenara bıraktı.
3. Amerika ile ilişkilerde denge arayışı
   • Lozan’da ABD doğrudan taraf değildi, ancak Boğazlar ve ekonomik çıkarlar üzerinden ilgisi vardı.
   • Chester Projesi, bir yandan ABD ile ilişkileri sıcak tutmak için de düşünüldü. Ancak Atatürk, Türkiye’nin geleceğini hiçbir ülkeye ekonomik bağımlılık üzerinden bağlamadı.

Atatürk, Chester Projesi’ni samimi bir kalkınma hamlesi olarak değil, diplomatik bir araç olarak kullandı. Proje, kabul edilmiş gibi görünse de hiçbir zaman uygulanmadı. Cumhuriyet yönetimi kısa süre sonra millî ekonomi ve devletçilik yolunu tercih etti; yabancı sermayeye açık kapı bıraktı ama bağımsızlık şartıyla.

Özetle: Atatürk Chester Projesi’ne geçici ve pragmatik baktı, ulusal çıkarları gözeterek dış politikada koz olarak kullandı, fakat Cumhuriyet’in ekonomik temelleriyle bağdaşmadığı için hayata geçirilmesine izin vermedi.

Chester Projesi ve Lozan Görüşmelerine Etkileri

Genel Değerlendirme:

Atatürk, Chester Projesi’ni Lozan’da ekonomik ve diplomatik koz olarak kullandı. Gerçekte bu projeye uzun vadeli bir kalkınma planı gözüyle bakmadı. Lozan’dan sonra Cumhuriyet’in “ekonomik bağımsızlık” ilkesine uygun hareket ederek projeyi rafa kaldırdı.

Chester Projesi ve Lozan Görüşmeleri Zaman Çizelgesi

1908

• Amiral Colby M. Chester, Osmanlı’dan demiryolu ve maden imtiyazı almak için ilk girişimlerde bulundu.
• II. Meşrutiyet dönemi siyasi karışıklıkları nedeniyle proje rafa kalktı.

1914 – 1918 (I. Dünya Savaşı)

• Osmanlı savaşa girince proje tamamen askıya alındı.
• ABD savaşa sonradan katıldı, Chester girişimi yeniden canlanmadı.

1922 (Lozan Öncesi Dönem)

• Kurtuluş Savaşı kazanılmış, Türkiye’nin ekonomik bağımsızlığı gündemin merkezine oturmuştu.
• Atatürk ve TBMM, Lozan’a giderken yabancı sermaye konusunu “ulusal çıkarlarla uyumlu olursa kabul edilir” çizgisine oturttu.

Ocak 1923 – Lozan 1. Dönem Görüşmeleri

• İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heyeti, kapitülasyonların kaldırılması için yoğun baskı yaptı.
• İtilaf Devletleri (özellikle İngiltere-Fransa), Anadolu’da ekonomik ayrıcalıklar talep etti.
• ABD, Lozan’a taraf değildi ama gözlemci olarak bulundu.

Şubat – Mart 1923

• Görüşmeler sertleşti.
• Türk tarafı, kapitülasyonlarda taviz vermeyeceğini gösterdi.
• Bu sırada Ankara hükümeti, Chester Projesi’ni yeniden gündeme aldı.

9 Nisan 1923

• TBMM Chester Projesi’ni kabul etti.
• ABD’ye demiryolu, maden ve liman imtiyazları verilmiş gibi göründü.
• Bu karar Lozan’daki Avrupalı devletler üzerinde “Türkiye’nin başka seçenekleri de var” baskısı yarattı.

Nisan – Temmuz 1923

• Lozan’ın ikinci dönemi başladı.
• Kapitülasyonların kaldırılmasında Türk tezleri kabul edildi.
• Chester Projesi ABD basınında ve Avrupa diplomasisinde çok ses getirdi.

24 Temmuz 1923 – Lozan Antlaşması

• Kapitülasyonlar kesin olarak kaldırıldı.
• Türkiye tam bağımsızlığını hukuken kazandı.
• Chester Projesi’nin baskı unsuru rolü tamamlanmış oldu.

Lozan Sonrası

• Atatürk ve hükümeti projeyi fiilen uygulamaya sokmadı.
• Cumhuriyet, millî ekonomi ve devletçilik politikası doğrultusunda ilerledi.
• Chester Projesi tarih sahnesinde bir diplomatik manevra olarak kaldı.

Özetle; Chester Projesi, Lozan’da Türkiye’nin elini güçlendiren bir taktiksel hamle oldu. Ancak Atatürk için bu proje hiçbir zaman uzun vadeli bir kalkınma planı olmadı. Lozan’dan sonra bağımsız bir ekonomik yol izlendi.